Dlaczego pan tak zakłada? Oczywiście, że ten sam. Nie pomogę panu, bo 25 numer nawigatora to prehistoria

Rozumiem, że panu Maciejowi nie chodzi o sam fakt masakry - takie rzeczy regularnie miały miejsce podczas wojen religijnych i wydarzyły się także w Orthez - a o historię z podstępnym zaproszeniem na ucztę. Źródło da się zidentyfikować, tyle że ma ono charakter anegdotyczny. Jest nim wydana w 1587 roku w Antwerpii książka Richarda Verstegena o wszystko mówiącym tytule Theatrum crudelitatum haereticorum nostri temporis, czyli Teatr okrucieństw heretyków naszych czasów. Rok później ukazało się tłumaczenie francuskie. Odnośny fragment brzmi następująco:

"Pan Sainte-Colomme, kapitan Gohas i wielu spośród szlachty poddało się hrabiemu Montgomery, który ich oblegał, i pozostawali jego więźniami przez dziewięć miesięcy. Pod tym czasie, kiedy sądzili, że zostaną uwolnieni po zapłaceniu okupu, hrabia zaprosił ich na wieczerzę, aby - jak sam powiedział - ucztować z nimi jak przyjaciel, a potem w ich pokojach ukrył swoich ludzi, którzy zabili ich wszystkich nocą wbrew wcześniej złożonej przysiędze".

Ten sam

Gabriel de Lorges, 1st Earl of Montgomery

Jest na stronie 50 tudzież dokładnie w tym samym miejscu w późniejszej zaledwie o rok wersji francuskiej. Ale ja to znalazłem i zacytowałem za biografią hrabiego:  Léon Marlet, Le Comte de Montgomery, Paris, 1890, str. 107. Jedyną dostępną online spośród książkowych pozycji wymienionych w biograficznym haśle w Wikipedii.

Widzę teraz, że Marlet poprawił Saint-Colombe na Saint-Colomme. Wygląda to na literówkę, ale powtarza ją jeszcze co najmniej dwa razy w dalszym tekście, więc nie będę jemu z kolei poprawiać jeszcze raz. ;)

Marlet nie bez racji wskazuje na literacki scil. fikcyjny charakter tego epizodu - zresztą cały "Teatr okrucieństw" Verstegena składa się wyłącznie z takich anegdot - który w późniejszej literaturze "wtopił się" w opowieść o postępowaniu hrabiego po zdobyciu Orthez. Prawdę mówiąc, nie dziwi mnie to, bo samo skazanie jeńców na śmierć nikogo by nie oburzyło ani zdziwiło, ale tak perfidna zdrada to co innego. W ogóle francuskie wojny religijne przeszły swym okrucieństwem to, co wcześniej miało miejsce w Niemczech, a ówczesna literatura polemiczna po obu stronach charakteryzuje się wyjątkowo wysokim poziomem emocji. I nie mam tu na myśli wyłącznie poetów "płonącej wyspy", jak np. Agrippa d’Aubigné.

A propos jedynych oprócz Mongomery'ego nazwisk wymienionych przez Verstegena: kapitan Gohas to najpewniej ówczesny dowódca regimentu Szampanii Jean de Biran, pan na Gohas, który jednak zginął w bitwie pod La Rochelle, natomiast pan Saint-Colombe to może być (juz z mniejsza pewnością) jego następca. Rzecz jasna, nie mógł ich zgładzić Mongomery w 1569 roku.

Chodzi o zdanie, które cytuje Pan na początku notki ("(...) Montgomery, wziąwszy miasto Orthez..." itd.)?

Nie udając, że zgłębiłem temat dokumentnie, jakieś tam zdanie sobie wyrobiłem. Najpierw muszę wycofać się ze zbyt pospiesznej identyfikacji panów Sainte-Colombe i Gohasa - chodzi  jednak o inne osoby. Wszystko wskazuje na to, że prawdą jest zamordowanie katolickich dowódców obrony wbrew warunkom kapitulacji i w podstępny sposób, ale nie nastąpiło to w dniu św. Bartłomieja ani podczas rzekomej kolacji wydanej przez Montgomery'ego. Kapitulacja nastąpiła 15 sierpnia, po czym kapitanowie zostali przewiezieni pod eskortą do Navarrenx i tu zabici w nocy 21 sierpnia. Nawet gdyby było to 24 sierpnia, to i tak nie ma czasu na 9-miesięczne więzienie, jak u Verstegena, ani miejsca na zapraszanie wybitniejszych obywateli odległego o ponad 20 km miasta Orthez. Nie wiem, skąd późniejsi autorzy wzięli ten dodatkowy szczegół, którego Verstegen wcale nie podaje.

Trzeba sobie powiedzieć, że Theatrum Verstegena w zasadzie źródłem nie jest, bo autor pisze o wydarzeniach juz nieco odległych w przestrzeni i czasie oraz, jak się rzekło, traktuje je w sposób anegdotyczny. Chyba bardziej można polegać na tym, co napisał marszałek de Monluc 30 sierpnia 1569 roku, czyli tuż po masakrze, na podstawie relacji naocznego świadka i w dodatku w prywatnym liście. Innymi słowy, wiedział, o czym pisze, i nie miał powodu, by w tej historii "poprawiać" cokolwiek dla lepszego propagandowego efektu. Otóż powiada on, że po odprawieniu z miasta panów Tarride, Saint-Felix, Amou i Bazilhac, zabójcy udali, że chcą pomóc pozostałym w ucieczce, ale był to tylko pretekst, by dostać się do domu i wymordowac bezbronnych kapitanów. Było ich w sumie dziesięciu.

Kwestia odpowiedzialności Montgomery'ego pozostaje sporna. Faktem jest, że to królowa Nawarry próbowała usprawiedliwić zbrodnię, utrzymując, że zabici byli jej poddanymi, zatem zostali potraktowani jak zdrajcy, a nie jeńcy wojenni. Królową obciąża także Agrippa d'Aubigné w swojej Histoire universelle, no ale on ma interes w ratowaniu reputacji hrabiego, a poza tym pisze jeszcze później, bo dopiero w drugiej dekadzie następnego stulecia. Tylko nieco wcześniejsza (zatem równie marna jako bezpośrednie źródło) jest Histoire de Navarre André Favyna, w której pisze on tak:

"Ta okrutna egzekucja została przeprowadzona dwudziestego czwartego sierpnia, w święto św. Bartłomieja. Ci, którzy zostali okrutnie zasztyletowani, to panowie: Gerderest z Bearn, Sainte-Colombe, Pordiac, Gohas i inni, a także siedmiu lub ośmiu innych szlachetnych panów. Egzekucja została przeprowadzona pod pretekstem, że byli poddanymi królowej Nawarry, chociaż w rzeczywistości powód do nienawiści dali jako katolicy i stronnicy króla, którego tak samo byli wasalami, jak królowej Nawarry. Wieść o tym bardzo wzburzyła króla Karola, który w duchu postanowił uczynić drugą noc świętego Bartłomieja dla zadośćuczynienia tej pierwszej".

Im dalej od wydarzenia, tym bardziej fakty obrastają interpretacjami, amplifikacjami i literackimi dodatkami albo są po prostu przeinaczane. Dopóki jednak mamy dostep do źrodeł i trochę krytycyzmu, nie jesteśmy wobec historyków i "historyków" zupełnie bezradni. ;)